Թվային տեխնոլոգիաների զարգացմանը զուգահեռ առողջապահության ոլորտի մի շարք հիմնահարցեր՝ պացիենտի տվյալների գաղտնիության իրավունքը և էլեկտրոնային առողջապահության համակարգի ներդրումը, հանրային կարևորության խնդիրների են վերածվել և հասարակության վերահսկողության կարիք ունեն: Խիստ արդիական է հատկապես պացիենտի տվյալների գաղտնիության իրավունքի պաշտպանությունը, ինչը օրենսդրական հստակ կարգավորում չունենալու պատճառով լիարժեքորեն չի ապահովվում:
Միևնույն ժամանակ, այս խնդիրը էլ ավելի է սրվում հանրային առողջապահության որակը բարելավելուն ուղղված առողջապահության էլեկտրոնային համակարգի ներդրման պայմաններում:
Վերոնշյալ հարցերը քննարկելու նպատակով, ինչպես նաև պարզելու համար, թե ո՞ր փուլում է էլեկտրոնային առողջապահության համակարգի ներդրման գործընթացը Հայաստանում, Խոսքի ազատության պաշտպանության կոմիտեն «Բաց հասարակության հիմնադրամներ – Հայաստան» կազմակերպության աջակցությամբ անցկացրեց «Բուժհաստատություններում քաղաքացիների անձնական տվյալների գաղտնիության ապահովումը եւ էլեկտրոնային առողջապահության համակարգի ներդրման խնդիրները» թեմայով քննարկում։
Բացման խոսքում ԽԱՊԿ նախագահ Աշոտ Մելիքյանը նշեց, որ սա թվային իրավունքին վերաբերող «կլոր սեղանների» շարքից երկրորդն է, և թեման քննարկելու համար հրավիրվել են ինչպես առողջապահության եւ տեղեկատվական տեխնոլոգիաների ոլորտների մասնագետներ, այնպես էլ անկախ փորձագետներ, հասարակական կազմակերպությունների, միջազգային կառույցների ներկայացուցիչներ, լրագրողներ։
Ողջունելով մասնակիցներին՝ «Բաց հասարակության հիմնադրամներ – Հայաստան» կազմակերպության ծրագրերի գծով փոխտնօրեն Դավիթ Ամիրյանը նշեց, որ էլեկտրոնային առողջապահության համակարգի ներդրումը կարող է էլ ավելի խոցելի դարձնել մարդու անձնական տվյալների գաղտնիության իրավունքի պահպանումը։ «Հաշվի առնելով, որ Հայաստանում գրեթե ոչինչ թափանցիկ, մասնագիտական համայնքի հետ քննարկման շրջանակներում չի իրականացվում, կազմակերպությունը փորձում է իր նախաձեռնած քննարկումներով վեր բարձրացնել էլեկտրոնային առողջապահության համակարգի ներդրման հետ կապված մտահոգությունները, այս ոլորտում անձնական տվյալների պաշտպանությանն առնչվող խնդիրները, կանխարգելել հնարավոր ոչ բարենպաստ զարգացումները, արդյունքում ունենալ որոշակի պատկերացումներ, որոնք հետագայում կարող են օրենսդրական նախաձեռնություն կամ կարգավորող նորմ դառնալ», – ընդգծեց Դավիթ Ամիրյանը։
«Առողջապահական համակարգում պացիենտների անձնական տվյալների գաղտնիության իրավունքի ապահովման խնդիրները» թեմայով զեկույցում «Իրավունքի զարգացման կենտրոն» ՀԿ ծրագրի տնօրեն Վիոլետա Զոփունյանը ներկայացրեց իր անցկացրած հետազոտության տվյալները, պրակտիկայում հանդիպած խնդիրներն ու դրանց հետ կապված եզրակացությունները։ Նախ նա նշեց, որ պացիենտի տվյալների գաղտնիության իրավունքի հիմնահարցերն այսօր դարձել են խիստ արդիական, սակայն ոլորտի մասնագետների ու իրավաբանների կողմից բավարար ուշադրության չեն արժանացել։ Այդ հիմնահարցերը չեն ստացել նաև օրենսդրական հստակ կարգավորում։ Ընդ որում՝ պացիենտի տվյալների գաղտնիության իրավունքի խախտման դեպքերն առավել հաճախ հանդիպում են բնակչության «խոցելի» խմբերում, ինչպիսիք են ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ-ով ապրող մարդիկ, թմրամիջոց օգտագործողները, հոգեկան առողջության խնդիրներ, հաշմանդամություն ունեցող անձինք և այլն։
Ընդգծելով, որ համաշխարհային իրավական պրակտիկայում բավական մանրամասն կարգավորված են պացիենտի առողջական վիճակին վերաբերող տվյալների գաղտնիության հարցերը, բանախոսը ներկայացրեց հայաստանյան օրենդրության բացերը։ Մասնավորապես, մեզանում օրենքը չի առանձնացնում «բժշկական գաղտնիք» եզրույթը, մինչդեռ «Պացիենտների իրավունքների եվրոպական խարտիայի» համաձայն՝ անձի որևէ բուժհաստատություն դիմելու փաստն անգամ գաղտնի է, էլ չենք խոսում նրա առողջական վիճակի գնահատմանը, բուժման մեթոդներին վերաբերող տեղեկությունների մասին։
Իրավապահ մարմինների գործունեությունը կարգավորող իրավական ակտերի համաձայն՝ բժշկական գաղտնիք հանդիսացող տեղեկությունները կարող են տրամադրվել միայն դատարանի, դատախազության, նախաքննության, հետաքննության, ինչպես նաև այլ իրավասու մարմինների պահանջով: Օրենսդրությամբ, սակայն, հստակեցված չէ, թե ո՞ր կոնկրետ իրավիճակներում և ինչպիսի՞ հանգամանքների առկայության դեպքում են կարող նշված պետական մարմինները պահանջել պացիենտի անհատական տվյալների մասին տեղեկատվություն և ի՞նչ ծավալով:
Վիոլետա Զոփունյանի խոսքերով՝ անձի բժշկական տվյալների գաղտնիության խախտումն ամենաշատը տարածված է քաղծկեղով հիվանդների շրջանում. պացիենտների մեծ մասն ընդհանրապես տեղյակ չէ իր ախտորոշման մասին, չգիտի՝ ինչի համար է բուժվում, մինչդեռ այդ ամբողջ տեղեկատվությունը հասու է նրա հարազատներին ու հարևաններին։ Ըստ օրենքի՝ պացիենտը միակ անձնավորությունն է, ով իրավունք ունի որոշելու իր բժշկական գաղտնիքի ճակատագիրը։ Ու, փաստորեն, նրա փոխարեն որոշում է կայացնում բժիշկը՝ այդ տեղեկությունը հայտնելով ոչ թե նրան, այլ հետաքրքրված այլ անձանց։
Բուժհաստատություններում, որպես կանոն, չկան ներքին կանոնակարգեր, որոնցով սահմանված կլինեն պացիենտի տվյալների շարժը և դրանց գաղտնիության ապահովման անհրաժեշտությունը։ Համաձայն իրականացված հետազոտության՝ որպես կանոն, պացիենտի տվյալները մատչելի են բուժհաստատության բոլոր աշխատակիցների համար: Անգամ մայրապետն ազատ մուտք ունի գրանցամատյաններին և կարող է դրանք բուժհաստատության տարածքում շրջանառել:
Բուժում ստացող անձանց հիվանդության մասին տեղեկատվությունը հայտնի է դառնում նաև հիվանդանոցի մյուս բժիշկներին, քանի որ խորհրդակցությունների և համայցերի ժամանակ բոլոր պացիենտների հիվանդությունները և բուժման ընթացքը քննարկվում է: Բժիշկը, բուժքույրը և բուժհաստատությունում ուսումնական պրակտիկա անցկացնող ուսանողները և կլինիկական օրդինատորներն ազատորեն կարող են ծանոթանալ հիվանդությունների գրանցման մատյաններին:
Վիոլետա Զոփուլյանը նաև ներկայացրեց հետազոտությունից բխող առաջարկություններ, որոնց հիմնական էությունը օրենսդրական անհրաժեշտ փոփոխություններ իրականացնելն է, բուժհաստատություններում պացիենտների անձնական տվյալների շարժին վերաբերող ներքին կանոնակարգերի մշակումն ու կիրառումը, քաղաքացիների առողջական վիճակին վերաբերող տեղեկությունների գաղտնիության ապահովումը՝ անկախ ձևավորված ինչ-ինչ սովորույթներից ու կարծրատիպերից։ Առանձնապես ուշադրություն հրավիրվեց այն հանգամանքի վրա, որ տարբերակված մոտեցում պետք է ցուցաբերվի շարքային քաղաքացու եւ բարձրաստիճան պաշտոնյաների անձնական տվյալների հասանելիության նկատմամբ։ Վերջիններիս մասին տեղեկությունները որոշ առումով ավելի բաց պետք է լինեն հասարակության համար, քանի որ դա բխում է հանրային շահից։
«Էլեկտրոնային առողջապահության ներդրման գործընթացը եւ քաղաքացիների անձնական տվյալների գաղտնիության պահպանումը ոլորտում միասնական տեղեկատվական համակարգ ստեղծելու պայմաններում» թեմայով զեկույցում «Էլեկտրոնային կառավարման ենթակառուցվածքների ներդրման գրասենյակ» ՓԲԸ (ԷԿԵՆԳ) ծրագրի ղեկավար Հովհաննես Մինասյանը ներկայացրեց միասնական առողջապահական էլեկտրոնային համակարգի էությունը, առավելությունները, ներդրման փուլերը և կատարված աշխատանքը։ Ծրագրի իրականացումը սկսվել է 2011 թվականից, երբ արտասահմանցի փորձագետների մասնակցությամբ անցկացվել է հետազոտություն՝ պարզելու, թե որքանո՞վ է հնարավոր ներդնել նման համակարգ Հայաստանում։ 2013թ. սեպտեմբերի 27-ին ՀՀ կառավարությունը կնքել է պայմանագիր հաղթող ճանաչված Ericsson Nikola Tesla d.d և Masys Apahov LLC համատեղ ձեռնարկության հետ։ Ծրագիրն իրագործվել է Համաշխարհային բանկի՝ 2 միլիոն դոլար արժողությամբ վարկային ծրագրի շրջանակներում։
Հայաստանում էլեկտրոնային առողջապահության համակարգի ներդրման նպատակներն են՝ առողջապահության որակի բարձրացումը, գործընթացների օպտիմալացումը, պացիենտների տվյալների պահպանման հուսալիությունը, ծախսարդյունավետությունը, վիճակագրության ձևավորումը և տվյալների հասանելիությունը: Հովհաննես Մինասյանը տեղեկացրեց, որ միասնական առողջապահական էլեկտրոնային համակարգն ամբողջությամբ պետք է փոխարինի ներկայում կիրառվող թղթային համակարգին։ Նախատեսվում է ստեղծել առանձին օպերատոր-կազմակերպություն՝ համակարգի շահագործումն իրականացնելու համար: Պացիենտի հին տվյալները չեն մուտքագրվելու համակարգ. նրա էլեկտրոնային բժշկական քարտի պատմությունը սկսվելու է ընթացիկ բժշկական տվյալների մուտքագրումից: Յուրաքանաչյուր պացիենտի համար բացվելու է մեկ միասնական էլեկտրոնային բժշկական քարտ, որը հասանելի կլինի համապատասխան մասնագետին՝ անկախ վայրից ու ժամանակից: Մուտքը համակարգ իրականացվելու է ID քարտի միջոցով. պացիենտն իր ID քարտով մուտք է գործելու անձնական էջ և թույլատրելու է բժշկին մտնել այդտեղ։ Բժիշկն էլ իր ID քարտով է մուտք գործելու համակարգ: Միայն արտակարգ դեպքերում է հնարավոր լինելու մուտքը պացիենտի համակարգ առանց նրա համաձայնության:
Ծրագրի ստեղծման տեխնիկական աշխատանքներն ավարտելուց հետո 2015թ. հոկտեմբերից Երևանում և ՀՀ մարզերում գործող 5 բուժհաստատություններում իրականացվել է համակարգի պիլոտային փորձարկում։ Դրանում ներառվել են «Հերացի» և «Մուրացան» հիվանդանոցային համալիրները, Գորիսի բժշկական կենտրոնը, Վանաձորի թիվ 1 պոլիկլինիկան, Բալահովիտի բժշկական ամբուլատորիան, «Աբովյան» բժշկական կենտրոնը և «ԻՆԳՈ-Արմենիա» ապահովագրական ընկերությունը։
Փորձարկման նպատակով իրականացվել է նաև ավելի քան 60 բուժաշխատողի ուսուցում։ Ծրագրով իրական ժամանակում սպասարկվել է ավելի քան 100 պացիենտ։
Հաջող փորձարկումից հետո որոշում է կայացվել համակարգը ներդնել երկրի ամբողջ տարածքում։ Նախատեսվում է էլեկտրոնային բժշկության համակարգին անցում կատարել փուլային տարբերակով՝ 1-1.5 տարվա ընթացքում: Առաջին փուլում յուրաքանչյուր բուժհաստատություն պետք է մուտքագրի իր մասին տվյալները բիզնես ռեգիստրում՝ ներառյալ բուժանձնակազմի և բուժհաստատության գույքի և սարքավորումների: Երկրորդ փուլում նախատեսվում է պացիենտների ներգրավման գործընթացի կառավարում, իսկ երրորդու՝ էլեկտրոնային բժշկական քարտի ներդրում:
Ըստ Հովհաննես Մինասյանի, ներկայում քննարկումներ են ընթանում ՀՀ կառավարության, Առողջապահության նախարարության ու ԷԿԵՆԳ-ի միջև, թե ինչ ռազմավարությամբ, ինչ ժամանակացույցով և ինչ ֆինանսական միջոցներով պետք է իրականացվի համակարգի ներդրումը։
Ֆինանսական միջոցների ներգրավումը և օրենսդրական դաշտի համապատասխանեցումը արդի պահանջներին նախապայմաններ են համակարգն ամբողջությամբ ներդնելու համար:
«Կլոր սեղանին» վերհանված կարևորագույն խնդիրներից էր բուժհաստատություններ դիմած քաղաքացիների անձնական տվյալների գաղտնիության երաշխիքների ստեղծումը և այդ տվյալների հասանելիությունը այլ գերատեսչություններին, քանի որ դեռևս բացակայում են համապատասխան իրավական կարգավորումները, նորմերը, չափորաշիչները, որոնց առկայությունը միայն հնարավորություն կտա ապահովել պացիենտի տվյալների գաղտնիությունը։
Քննարկման ընթացքում ՀՀ արդարադատության նախարարության Անձնական տվյալների պաշտպանության գործակալության վարչական վարույթների իրականացման բաժնի պետ Գևորգ Հայրապետյանը տեղեկացրեց, որ շրջաբերականներ են ուղարկվել ՀՀ առողջապահության նախարարությանը, Երևանի քաղաքապետարանին և մարզպետարաններին, որպեսզի նրանք իրենց ենթակայության ներքո գտնվող բուժհաստատություններին տեղեկացնեն, որ անձնական տվյալ փոխանցելիս պետք է հետևել «Անձնական տվյալների պաշտպանության մասին», «Բնակչության բժշկական օգնության և սպասարկման մասին» ՀՀ օրենքների և այլ իրավական ակտերի պահանջներին։ Անդրադառնալով պացիենտի՝ իր անձնական տվյալներն այլոց հաղորդելուն, Գևորգ Հայրապետյանը նշեց, որ ըստ «Անձնական տվյալների պաշտպանության մասին» օրենքի՝ անձնական տվյալներ օգտագործելու համաձայնություն է համարվում նաև քաղաքացու և բուժհաստատութան միջև կնքված պայմանագիրը։
«Կլոր սեղանի» մասնակիցները վեր հանեցին առողջապահական էլեկտրոնային համակարգի ներդրմանն առնչվող մի շարք այլ հարցեր, մասնավորապես՝ ծրագրի տեխնիկական իրականացումն այն պայմաններում, երբ բուժաշխատողներից շատերը չեն տիրապետում համակարգչով աշխատանքին։ Քննարկվեցին նաեւ հարցեր՝ կապված բուժաշխատողների ուսուցման խնդիրների, հեռավոր մարզային բուժհաստատություններում ինտերնետ կապի բացակայության, առցանց համակարգի անվտանգության պաշտպանվածության, պացիենտի կողմից համակարգի օգտագործման հնարավոր դժվարությունների (նաև հաշվի առնելով պացիենտների տարիքը և առողջական հատուկ պայմանները), ինչպես նաև բնակչությանն իրազեկման հետ։
Ի դեպ, քննարկմանը չմասնակցեցին այս հարցերում որոշում կայացնող պետական մարմնի՝ ՀՀ առողջապահության նախարարության ներկայացուցիչները, մասնավորապես, փոխնախարար Սերգեյ Խաչատրյանը, ով ձեռք բերված պայմանավորվածության համաձայն՝ պետք է զեկույցով հանդես գար։ Ավելին՝ նախարարության աշխատակազմի ղեկավար Արմեն Կարապետյանը ԽԱՊԿ-ին ուղղված նամակով հաստատել էր իրենց գերատեսչության երեք ներկայացուցչի, այդ թվում փոխնախարարի մասնակցությունը։ Սակայն նրանցից ոչ ոք չներկայացավ, իսկ Խաչատրյանը նույնիսկ անհրաժեշտ չհամարեց նախապես որևէ կերպ նախազգուշացնել, որ բացակայելու է։ Այս վարվելակերպը չի տեղավորվում ո’չ մարդկային, ո’չ էլ գործնական էթիկայի շրջանակներում և բավական ցայտուն բնութագրում է տվյալ պետական մարմնին։ Մնում է միայն հուսալ, որ ապագայում, երբ համագործակցության նոր առիթ ստեղծվի, առողջապահության նախարարությունն ավելի քաղաքակիրթ վարվելակերպ կդրսևորի և պատրաստակամություն կցուցաբերի շփվելու քաղաքացիական հասարակության ներայացուցիչների հետ։
